Lira turecka to waluta egzotyczna, która nie cieszy się zbytnią popularnością wśród inwestorów. Również w międzynarodowych finansach nie odgrywa żadnej znaczącej roli. Dla większości czytelników waluta ta kojarzona jest z licznymi epizodami inflacyjnymi. I słusznie. Niemniej jednak historia jej powstania jest warta przybliżenia. Bez dwóch zdań barwna i bogata. Od jednostki rozliczeniowej jednego z największych imperiów w historii, przez najmniej wartą walutę na świecie, aż po silnie upolityczniony środek płatniczy. Zapraszam na kolejną lekcję z przedmiotu pt. „Historia walut światowych”.
Rys historyczny Turcji
Historia Turcji jest bardzo bogata. Początki jej sięgają epoki paleolitycznej. Jednak główne wątki związane już czysto z ludem tureckim to wiek IX n.e. Wtedy to na terenach wschodniego Bizancjum pojawili się Turcy Seldżuccy. Pod koniec XIII wieku władze na tym terytorium objęła dynastia osmańska. Ekspansja osmańska doprowadziła do utworzenia ogromnego wielonarodowego imperium (za panowania Sulejmana Wspaniałego). Tureckie państwo w owym okresie obejmowało terytorium położone na, aż trzech kontynentach! Ważną datą jest rok 1453. W tym właśnie roku Turcy zdobyli Konstantynopol i położyli kres istnieniu Cesarstwa Bizantyjskiego.
Stopniowy upadek jednego z największych imperiów w historii rozpoczął się pod koniec XVII wieku
Przegrane wojny z Austrią czy Rosją doprowadziły do utraty sporej części zależnego terytorium. Warto wspomnieć także o polskim akcencie, który w niebagatelny sposób przyłożył się do schyłku imperium osmańskiego. Mowa tu oczywiście o „odsieczy wiedeńskiej” z roku 1683 pod dowództwem Jana III Sobieskiego.
Ostateczny upadek państwa osmańskiego związany był z przegraną I wojną światową
Turków przed „wymazaniem” z mapy Europy ochroniło ogólnonarodowe powstanie. Europeizacja kraju czy liberalizacja polityki (członkostwo w NATO) doprowadziły do ustabilizowania i umocnienia pozycji kraju na arenie międzynarodowej.
Historia waluty tureckiej
Kurusz, czyli starszy brat liry
Lira turecka, którą znamy dzisiaj, wcale nie jest pierwszym prawnym środkiem płatniczym obowiązującym w Turcji. Poprzednikiem liry były kurusze. Kurusz został wprowadzony do obiegu w roku 1688 jako duża srebrna moneta.
Rysunek 1. Kuruş bity w latach 1688-1844
Niestety poprzez inflację kurusze straciły sporą część swojej wartości. Związane to było z sytuacją, z jaką zmagało się imperium w tym okresie. Dlatego w roku 1844 do obiegu wprowadzona lirę turecką. Lira przyjęła formę złotej monety, zaś kurusze, które zdewaluowano, stały się jej częścią (podjednostką). Kurusz posiadał nominał 1/100 liry oraz wartość 40 para (mniejsza podjednostka).
Rysunek 2. Osmańskie 40 para
Początki liry – lira osmańska
W latach 1844-1881 została wprowadzona lira osmańska, której wartość ustalano w oparciu o bimetalizm, czyli kruszcowy system monetarny zbudowany na podstawie dwóch metali szlachetnych: srebra i złota. Przelicznik wyglądał następująco: jedna lira warta była 6, 61 g złota, czyli 99, 82 g srebra. W roku 1881 zrezygnowano z powiązań liry ze srebrem i opierano się wyłącznie na systemie złotowym.
Rysunek 3. Lira osmańska – nominał 5 lir (500 kurus)
Parytet złota przestał obowiązywać w trakcie I wojny światowej. Lira osmańska pozostawała w obiegu do końca 1927 roku.
Pierwsza lira turecka
W roku 1923 wprowadzono do obiegu lirę turecką (tzw. pierwsza lira turecka). Zainicjowanie nowej waluty związane było z przemianami społeczno-gospodarczymi, jakie przechodziła wówczas Turcja. Zniesienie kalifatu i sułtanatu oraz zmiana ustroju na republikę doprowadziły do zrewolucjonizowania kraju. Wprowadzona lira, w obecnej formie przetrwała do roku 2005. Nominały nowej liry były już czytelne dla europejczyków, ponieważ wprowadzono alfabet łaciński w kraju (do tej pory posługiwano się pismem arabskim).
W początkowych latach lira turecka związana była kursowo z frankiem francuskim oraz funtem brytyjskim. Na mocy ustaleń systemu z Bretton Woods lira po zakończeniu II wojny światowej została powiązana z dolarem amerykańskim.
Waluta Turcji nigdy nie należała do stabilnych. Już w roku 1960 doszło do pierwszej denominacji liry względem dolara. Kurs z 2, 8 liry za 1 USD zwiększył się do 9 liry za 1 USD. Turcja w coraz to większym stopniu popadała w problemy finansowe.
Kryzys i inflacja w Turcji
Upadek systemu z Bretton Woods oraz kryzys naftowy sprawił, że Turcja znalazła się w dużych tarapatach gospodarczych, społecznych oraz finansowych. Mimo usilnych prób ratowania tureckiego systemu finansowego inflacja z roku na rok nabierała na silę. Wraz ze wzrostem inflacji przyszedł spadek wartości waluty. Również takie czynniki jak wysokie bezrobocie czy ogromny dług zagraniczny nie pomagały rządowi Turcji. Jednym z „wyjść” był dodruk banknotów o dużych nominałach (kazus bardzo dobrze znany Polakom). Do obiegu trafiły banknoty o nominałach: 1 milion, 5 milionów, 10 milionów oraz 20 milionów.
Rysunek 4. Lira turecka o nominale 20 milionów
Na początku lat 90. turecki rząd pragnąc pobudzić bardzo nikły wzrost gospodarczy kraju, silnie korzystał z zagranicznych kredytów. Według danych statystycznych w roku 1994 deficyt budżetowy wynosił „jedyne” 14 proc. PKB. Nieuniknione obniżenie ratingu kraju doprowadziło do kolejnej utraty wartości przez lirę.
Pod koniec 90. lat Turcję nawiedził następny kryzys. Kolejne nietrafione próby odbudowy gospodarki oraz obrony waluty doprowadziły do jeszcze większej dewaluacji niż miało to miejsce parę lat wcześniej.
Waluta Turcji obecnie - druga lira turecka
Wielkie Zgromadzenie Narodowe Turcji w 2003 roku uchwaliło ustawę, która doprowadziła w roku 2005 do denominacji waluty. Rząd ogłosił wprowadzenie „nowej liry tureckiej” (kurs wynosił: 1 milion starych lir = 1 nowa lira turecka). Taka nazwa waluty obowiązywała do 2009 roku. Zabieg ten miał na celu kreowanie lepszego wizerunku pieniądza. Od tego czasu nazwa waluty to po prostu lir turecki.
Nowa lira turecka miała być utożsamiana ze stabilnością
Rząd za wszelką cenę nie chciał popełnić błędów przeszłości i nie dopuścić do kolejnej dewaluacji. Czy założenia spełniono? Po raz kolejny wysoka inflacja oraz odpływ kapitału z niepewnych rynków doprowadził do mocnego osłabienia waluty. Od kryzysu finansowego z roku 2007-2009 do początku roku 2020 siła nabywcza tureckiej waluty względem dolara amerykańskiego zmniejszyła się przeszło 6-krotnie! Chyba nie potrzeba komentować tego, w jakim stopniu cel został osiągnięty.
Wykres USDTRY w latach 2008-2020
Bank Centralny Turcji
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, czyli Bank Centralny Turcji to instytucja zajmująca się prowadzeniem polityki monetarnej kraju, emisją banknotów czy zaraządzaniem rezerwami miedzynarodowymi. CBRT (skrót od: “The Central Bank of the Republic of Turkey”) reguluje także system płatniczy w kraju. Został utworzony jako spółka akcyjna w latach 30-tych XX wieku. Obecnie (tj. 2020) przewodniczącym jest Murat Uysal.
Rysunek 5. Logo CBRT
Turecki bank centralny przez większą część istnienia boryka się z problemem inflacji. Cel inflacyjny ustalony na poziomie 5 proc. jest praktycznie nie do utrzymania. Ważnym aspektem jest również mocne powiązanie polityczne banku. Prezydent Erdogan mocno optuje za niskimi stopami procentowymi. Niskie stopy procentowe i wysoka inflacja? Niestety jest to połączenie z tzw. opóźnionym wybuchem.
Wykres obrazujący inflację na przestrzeni lat w Turcji. Źródło: https://pl.tradingeconomics.com/turkey/inflation-cpi.
Ciekawostki na temat liry tureckiej
Oznaczenia waluty, czyli znak graficzny oraz kod
Międzynarodowy kod ISO 4217 dla liry to „TRY” (ang. turkish lira). Również możemy spotkać się ze skrótem „TR” lub „TRL”. Ten drugi skrót odnosił się do tzw. pierwszej liry tureckiej. Bardzo ciekawym aspektem jest fakt, iż lir turecki posiada swój własny znak graficzny. Symbol zaprojektowany przez Tülay Lale przypomina pół kotwicę z dwiema ukośnymi kreskami. Kotwica ma symbolizować pewność siebie, zaś owe kreski nieustanny wzrost wartości waluty i całej gospodarki (Biorąc pod uwagę wszystkie kryzysy finansowe jakie przechodziła Turcja, to symbolika znaku nie sprawdza się w praktyce).
Rysunek 6. Projekt znaku graficznego liry tureckiej
Banknoty TRY i monety tureckiej waluty. Jak wyglądają i co przedstawiają banknoty oraz monety liry tureckiej?
W obiegu znajdują się banknoty o nominałach: 5, 10, 20, 50, 100 i 200 lir. Na rewersach przedstawione są ważne postaci dla tureckiego kraju, a na awersach każdego banknotu umiejscowiono podobiznę Mustafy Kemala Atatürka. Atatürk to słynny turecki polityk i pierwszy prezydent Republiki Turcji w latach 1923-1938. Jego osoba posiada swoistego rodzaju kult w kraju. Zakazane jest obrażanie pamięci prezydenta. Odnosi się to także do banknotów z jego podobizną, których „profanacja” jest zabroniona.
Z owymi pieniędzmi związana jest pewna ciekawostka. Wraz ze wzrostem nominału możemy zobaczyć wizerunek coraz to starszego Mustafy. Zabieg niewątpliwie bardzo pomysłowy i oryginalny.
Oprócz podobizny wspomnianego Mustafy Kemala na banknotach widnieją wizerunki następujących osób:
Rysunek 7. Awers banknotu o nominale 5 TRY
Rysunek 8. Rewers banknotu o nominale 5 TRY, na którym przedstawiony jest historyk Aydın Sayılı
Rysunek 9. Awers banknotu o nominale 10 TRY
Rysunek 10. Rewers banknotu o nominale 5 TRY, na którym przedstawiony jest matematyk Cahit Arf
Rysunek 11. Awers banknotu o nominale 20 TRY
Rysunek 12. Rewers banknotu o nominale 20 TRY, na którym przedstawiony jest architekt Ahmet Kemalettin
Rysunek 13. Awers banknotu o nominale 50 TRY
Rysunek 14. Rewers banknotu o nominale 50 TRY, na którym przedstawiona jest pisarka Fatma Aliye Topuz
Rysunek 15. Awers banknotu o nominale 100 TRY
Rysunek 16. Rewers banknotu o nominale 100 TRY, na którym przedstawiony jest kompozytor Buhurizade Mustafa Itri
Rysunek 17. Awers banknotu o nominale 200 TRY
Rysunek 18. Rewers banknotu o nominale 200 TRY, na którym przedstawiony jest poeta Yunus Emre
Monety lira tureckiego występują w następujących nominałach:
- 1 kurusz
- 5 kuruszy
- 10 kuruszy
- 25 kuruszy
- 50 kuruszy
- 1 lira (100 kuruszy)
Wszystkie monety posiadają na rewersach podobiznę ww. Mustafy . Awersy nawiązują do ornamentaliki Bliskiego Wschodu.
Rysunek 19. Monety liry tureckiej
Co wspólnego mają ze sobą polska i turecka waluta?
Na pierwszy rzut oka podobieństwo to widoczne jest w wyglądzie monet. Kurusze stylem przypominają polskie grosze. Estetyka nie jest tu jedynym powiązaniem. Zarówno słowo „grosz”, jak i „kuruş” pochodzą od tego samego źródła, czyli słowa „grosso”. Widzimy zatem niewielkie, aczkolwiek występujące powiązanie dwóch na pierwszy rzut oka zupełnie różnych walut.
Lira jako instrument muzyczny – od czego pochodzi nazwa waluty?
Zapewne wielu z nas zastanawiało się jakie powiązania mają ze sobą waluta turecka z instrumentem muzycznym, zwanym lirą. Otóż..żadne. Nazwa tureckiego środka płatniczego pochodzi od słowa „libra”, czyli rzymskiej jednostki wagowej.
Rekord Guinessa, czyli najmniej warta waluta w historii
Kryzys z lat 90-tych, który doprowadził do wysokiej inflacji sprawił, że lira turecka była w ówczesnym czasie najgorzej wycenianą walutą względem USD na świecie. Oto jak kształtował się kurs tych dwóch walut na przestrzeni lat.
- 1966 - 1 Dolar = 9 lir turecki
- 1980 - 1 Dolar = 90 tureckich lir
- 1988 - 1 Dolar = 1,300 tureckich lir
- 1995 - 1 Dolar = 45000 tureckich lir
- 2001 - 1 Dolar = 1.650.000 tureckich lir
Do Księgi Rekordów Guinessa można trafić za różnorakie osiągnięcia. Pewnie większość z nas chciałaby znaleźć się na kartach tego plebiscytu. Turcja owe „zaszczytne” wyróżnienie otrzymała w 2005 roku. To bardzo niechlubne osiągnięcie bez wątpienia pozostanie w pamięci na bardzo długi czas i będzie przypominać to, do czego doprowadzić może nierozważna polityka rządu.
Lira turecka tylko w Turcji?
Lira turecka jest oficjalnym środkiem płatniczym nie tylko w Turcji. Krajem, który również uznaję go za pełnoprawną walutę jest Cypr Północny (a właściwie Turecka Republika Cypru Północnego).
„Podróbka” 5-cio złotówki, czyli lira udająca PLN’a
Turecka moneta o nominale 50 kurus w dużym stopniu przypomina polską monetę 5-cio złotową. Jako, iż wartość kurusa jest zdecydowanie niższa zaczęto wykorzystywać w płatnościach w automatach właśnie walutę turecką zamiast polską. Bardzo sprytne zagranie, ponieważ automaty nie były w stanie rozróżnić monet. „Przedsiębiorczość” Polaków nie zna granic.. Może nie tylko Polaków, ponieważ w krajach zachodniej Europy dochodziło do podobnych incydentów. W tym przypadku moneta o nominale 1 liry łudząco podobna do 2 euro „napastowała” automaty vendingowe. Wymiana maszyn była musowa.
Rysunek 20. 50 Kurus w zestawieniu z 5-cioma złotymi
Co przyniesie przyszłość?
Nie ulega wątpliwości, iż waluta Turcji należy do jednych z najbardziej niestabilnych na świecie. W swojej historii przeżyła wiele epizodów inflacji, hiperinflacji. Gdy wydawało się, że wychodzi na prostą, sytuacja znów prowadziła do ogromnych spadków siły nabywczej. Pytanie, więc nasuwa się samo: czy w dzisiejszych czasach ową walutę można uznać za „stosunkowo” bezpieczną?
Czy waluta, która oszukała nas już parę razy, nie zdoła zrobić tego po raz kolejny?
Czy silnie upolityczniony system finansowy jest w stanie utrzymywać zadowalającą pozycję na świecie? Ilu ekonomistów tyle odpowiedzi. Jednak nie można w żadnym stopniu umniejszać historii jaką przebyła lira turecka. Można jedynie snuć tezy dotyczące przyszłości. Przyszłość rysowana w różowych okularach? Przyszłość w odcieniach szarości? Czas pokaże.
Komentarze
Sortuj według: Najistotniejsze
Nie ma jeszcze komentarzy. Skomentuj jako pierwszy i rozpocznij dyskusję